تبیین نقش بازار در شهرهای ایرانی اسلامی با تاکید بر مفهوم هویت (نمونه موردی: بازار قدیم مشهد)

فرید بشیان¹ عمید الاسلام ثقه الاسلامی²

1) دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد
2) استادیار شهرسازی دانشکده معماری شهرسازی و هنر اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد

محل انتشار : دومین کنفرانس بین المللی معماری، عمران،شهرسازی،محیط زیست و افق های هنر اسلامی در بیانیه گام دوم انقلاب(2icacu.ir)
چکیده :
بازارها به عنوان یکی از عناصر جدایی ناپذیر شهرهای ایرانی اسلامی، سابقه¬ای طولانی در ایران دارند. در بسیاری از شهرها ابتدا بازارها و مساجد ساخته می¬شدند و سپس محلات مسکونی به تدریج در اطراف آن ها گسترش می¬یافتند. بازارهای سنتی عموما، استخوان¬بندی شهرها را شکل می¬دادند و کارکردهای گوناگونی داشته¬اند. در بسیاری از شهرهای ایران، بازارها با داشتن مجموعه¬ای از عوامل و عناصر مانند نمادها، نشانه¬ها، روابط و ... منابع هویتی شهر محسوب می¬شوند. بازار قدیم مشهد نیز که در کنار حرم مطهر حضرت رضا(ع) واقع شده، هسته اولیه شهر مشهد بوده و سرشار از منابع هویتی بوده¬است. اهداف پژوهش حاضر، تببین نقش بازار در شهرهای ایرانی اسلامی با تاکید مفهوم هویت، شناسائی نقش¬ها-کارکردها-عناصر و ویژگی¬های بازار قدیم مشهد و شناسائی عوامل هویت بخش بازار قدیم مشهد می¬باشد. روش پژوهش حاضر، کیفی و بصورت توصیفی تحلیلی و تاریخی است و گردآوری داده¬ها بصورت کتابخانه¬ای و میدانی شامل بررسی کتب، مقالات و اسناد و همچنین مصاحبه عمیق با ساکنین قدیمی مشهد انجام شده¬است. بطور کلی کارکردهای بازار را می توان به اقتصادی، ساختاری ارتباطی، اجتماعی، سیاسی، مذهبی فرهنگی و خدماتی تقسیم نمود. عناصر بازارهای سنتی عموما با عوامل هویت بخش مانند جهان بینی، فرهنگی، کالبدی، زمانی و محیطی در ارتباط مستقیم¬اند. در این بازارها با مجموعه¬ای ارزش¬ها و اصول برگرفته از اسلام مانند برادری، تعاون، کرامت و همچنین با مجموعه¬ای از نمادها، عناصر و رفتارها مانند مساجد، مدارس دینی و آیین¬هایی عزاداری روبرو هستیم. از طرفی بسیاری از عناصر دیگر برگرفته از منابع فرهنگی ملی و در بستر ایران زمین مانند پوشش¬ها، نوع تعاملات و گویش، آیین¬های ملی و ... می¬باشد. بازار قدیم مشهد نیز با داشتن عناصری مانند حرم مطهر، مساجد، حسینیه¬ها، روابط اجتماعی، اصول رفتاری و ... مجموعه¬ای هویت بخش محسوب می-شده¬است که امروزه به دلیل توسعه¬های حرم مطهر و بافت مرکزی مشهد بخش بزرگی از آن تخریب شده¬است.
کلمات کلیدی : شهر ایرانی اسلامی بازار هویت بازار قدیم مشهد