تحلیل گفتمانی خشونت و قدرت در نگاره¬ی رستم و سهراب

سمیرا محمودی¹ یونس محمودی²

1) دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران
2) پژوهشگر، کارشناس ارشد پژوهش هنر، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان، ایران

محل انتشار : هفتمین کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم و مهندسی و چهارمین کنگره بین المللی عمران، معماری و شهرسازی آسیا(7icrsie.com)
چکیده :
یکی از میادین بروز خشونت در شاهنامه مربوط به صحنه¬های رزم، نزاع و کشمکش است. در تصاویر مربوط به این تخاصم، بدن به¬عنوان بستری برای، اعمال قدرت و خشونت به‌حساب می‌آید؛ که در نگاره‌های مختلف هر دوره، جلوه‌های مختلفی به خود می‌گیرد. این جُستار، بررسی بازنمایی خشونت در نگاره¬ی رستم و سهراب، مربوط به شاهنامه¬ی تهماسبی در عصر صفوی است؛ که با هدفِ گفتمان¬کاوی انتقادی می¬کوشد با مبنی قراردادن رهیافت «نورمن فرکلاف» به‌عنوان مدلی نظام¬مند و تلفیق آن با رهیافت تصویری«جولیان رُز» و بهره مندی از ایده¬های نشانه¬معناشناختی گفتمان، با روش توصیفی _تحلیلی به این پرسش که «زمینه¬های فکری نگارگران عصر صفوی در نوع بازنمایی خشونت در نگاره نبرد رستم و سهراب چیست و چگونه تجلی‌یافته؟» پاسخ دهد. نتایج تحقیق بیانگر آن است که بنا بر مدل سه‌بعدی فرکلاف در تحلیل گفتمان در سطح توصیف، ساختار متن به گونه¬ای¬است که در جهان‌نگری خالق اثر، (به‌عنوان گفتمان پرداز)، بازنمایی فضای عاطفی گفتمان از پس رخداد تنش و تخاصم اهمیّت دارد و اقدام هنرمند در جهت بازتولید و تثبیت مشروعیت¬بخشی ایدئولوژی دربار است. در بُعد تفسیر، شاهنامه¬ی تهماسبی به‌عنوان اثری در راستای گرایش دربار به گفتمان ملّی‌گرایی و تمامیّت ارضی، به دلیل وجود هم‌زمان گفتمان‌های تصوف و شیعی و همچنین در امتداد سنت تصویری مکتب هرات و ترکمان بر تحقق عالم مثال و زیبایی طبیعت در تصویرپردازی تأکید دارد؛ بنابراین ازآنجاکه خواست حاكم و نحوه¬ی ادراک هنرمندان در شکل‌گیری قراردادهای اثرگذار بر ادراک تصویر مهم است؛ در هر دو سطح توصیف و تفسیر، شاهد تأکید بر زیبایی طبیعت و فضایی تلطیف شده و شاعرانه ناشی از گفتمان مُسلط عارفانه و تصوف هستیم و متن در این فرایند گفتمانی تولید و مصرف می‌شود. در سطح تبیین هم دال مرکزی گفتمان یعنی دربار گفتمان¬پردازی تصویری را جهت داده است تا تصویر در راستای تحکیم گفتمان خودی و به عقب راندن گفتمان غیرخودی باشد و نیز قدرت معطوف به حیات و چهره نرم قدرت در کنار گفتمان صوفیانه و شیعی است که موجب ایجاد گفتمان تصویری عاطفی و شاعرانه و تلطیف خشونت در نگاره¬¬ی رستم و سهراب می¬گردد.
کلمات کلیدی : «گفتمان» «خشونت» «فِرکلاف» «شاهنامه¬ی تهماسبی» «رستم» «سهراب»