معرفی نسخه خطی «الذّخیرة الخوارزمشاهيّة باللّغة العربیّة» نگارش اسماعیل بن الحسن الجرجاني

فرزانه غفاری¹ محسن ناصری² راضیه جعفری حاجتی³

1) دکتر فرزانه غفاری، دانشیار، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشکده طب سنتی، تهران، ایران-
2) استاد، عضو هیأت علمی دانشگاه شاهد، رئیس مرکز تحقیقات کارآزمائی بالینی طب سنتی، تهران، ایران-
3) مدیر علمی طرح احیای میراث مکتوب، مرکز تحقیقات کارآزمائی بالینی طب سنتی دانشگاه شاهد، تهران،

محل انتشار : همایش بین المللی مخطوطات مشرق زمین(orientalconferences.ir)
چکیده :
سابقه و هدف: میراث مکتوب برجای مانده از تمدن اسلام و ایران، بالغ بر هزاران نسخه خطی است که دارای پیشینه ای طولانی هستند. تعداد بی شماری از این نسخ خطی در حوزه علوم پزشکی می باشد. یکی از آثار نفیس پزشکی، کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» به زبان عربی است که حکیم سید اسماعیل جرجانی در سده های 5 و 6 هجری آن را تألیف نموده است. روش و ابزار پژوهش: این پژوهش با روش کتابخانه ای و به شیوه توصیفی- تحلیلی، تدوین و ابزار پژوهش در آن، نسخه های خطی می باشد. یافته ها: «ذخیره خوارزمشاهی» یک مجموعه کامل پزشکی به زبان فارسی است که در ده کتاب نگارش یافته است. جرجانی در سنّ کهنسالی اقدام به ترجمه آن به زبان عربی می نماید که این ترجمه با برخی تغییرات جزئی همراه است. پس از جستجو در کتابخانه‌های بزرگ ایران از جمله: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، آستان قدس، ملک، ملی، مرعشی و نیز برخی فهرست‌واره‌های مهم نسخ خطی، فقط دو نسخه خطی از دو کتاب نخست ذخیره عربی که در دو زمان متفاوت کتابت شده بودند، به دست آمد: 1) نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شماره 113؛ 2) نسخه کتابخانه ملک، شماره 4772 نتیجه: کتاب ذخیره خوارزمشاهی یک دائرةالمعارف کامل پزشکی است که جرجانی در اواخر عمر خود تصمیم به ترجمه آن به زبان عربی می نماید. بنا به گفته جرجانی، انگیزه اصلی او در تألیف ذخیره به زبان عربی این است که در نقل اصطلاحات و مفاهیم طبی از عربی به زبان فارسی، حق مطلب به خوبی ادا نمی‌شود و گاهی بازگردانی مطالب به فارسی موجب قصور در معنا شده و رونق و زیبایی و جذابیت کلام از دست می‌رود. باتوجه به اهمیت کتاب ذخیره، شایسته بود که نسخه خطی عربی آن نیز که از آخرین نگارش های جرجانی است، تصحیح و احیا شود. پرسش های مقاله: 1- ساختار کمی و کیفی ذخیره عربی در مقایسه با ذخیره فارسی چه تفاوت هائی دارد؟ 2- معادل یابی واژگان و اصطلاحات ذخیره فارسی با ذخیره عربی چه تأثیری در توسعه دامنه واژگان تخصصی طبی می تواند داشته باشد؟ واژگان کلید
کلمات کلیدی : طب سنتی ایران اسماعیل جرجانی نسخ پزشکی ذخیره خوارزمشاهی