ذیل نویسی؛ راه حلی برای حفظ نسخ خطی از گذشته تا آینده

مهناز مرتضوی¹

1) دانشجوی دکتری تخصصی تاریخ علوم پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، ایران -

محل انتشار : همایش بین المللی مخطوطات مشرق زمین(orientalconferences.ir)
چکیده :
ذیل نویسی یکی از راهکارهای هوشمندانه مسلمانان برای انتقال نسخه های خطی علوم بوده است. مورخان مسلمان برای اجتناب از بازنویسی پیشینیان، به ثبت وقایع تاریخی پس از یک دوره می پرداختند. به این ترتیب، ذیل نویسی راه حلی برای صرفه جویی در زمان و حفظ منابع در دسترس نویسندگان بوده است. مورخانی که تمایل داشتند دوره ای جامع از تاریخ را در کتاب های خود داشته باشند، ابتدا با خلاصه ای از آن کتابِ جامع، آغاز کرده و سپس وقایع تاریخی مربوط به زمان مورد نظر خود را ادامه می دادند. با این روش، شرح اطلاعات دست اول در گذر تاریخ محفوظ مانده و مورخ تنها داده های موجود از زمان تاریخی در دسترس خود را بیان می نمود و مابقی را به مورخ آن دوره از تاریخ که در کتابش به آن اشاره شده، واگذار می کرده است. یکی از بهترین نمونه های ذیل نویسی، کتاب تاریخی «تاریخ طبری» (225–310 هجری قمری، 838–923 م) در زمینه تاریخ عمومی و اسلام است. ثابت بن سنان (طبیب اسلامی) بر کتاب تاریخ طبری بین سالهای 295 تا 363 هجری ذیل نوشته است. با گسترش علوم، ذیل نویسی توسط سایرین نیز مورد استقبال قرار گرفت. «كشف الظنون عن اسامی الكتب والفنون» کتابی در موضوع کتاب شناسی، که چندین ذیل بر آن نوشته شده است. در این پژوهش بر اساس جمع آوری داده‌های موجود به روش کتابخانه‌ای، پس از ارزیابی و تحلیل داده ها، می توان چنین استنباط کرد، مورخان اسلامی از شیوه ذیل نویسی به عنوان راهی جهت غلبه بر کمبود زمان، موانع و محدودیت‌های فیزیکی استفاده کرده‌اند. همچنین به کمک این شیوه، نسخ خطیِ ارزشمند برای آیندگان، حفظ گردیده است. شیوه تالیفی که در دوره اسلامی و با گسترش حوزه های علمی، توانست به شکوفایی علوم از جنبه های متفاوت سرعت بخشد.
کلمات کلیدی : ذیل نویسی تکمله نسخ خطی طب ایرانی تاریخ نگاری