معرفی و مطالعه‌ی باستان‌شناختی بناهای اربابی و حکومتی شهر همدان در عهد قاجار

رضا نظری‌ارشد¹

1) استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران

محل انتشار : سومین کنفرانس بین المللی معماری، عمران،شهرسازی،محیط زیست و افق های هنر اسلامی در بیانیه گام دوم انقلاب(3icacu.ir)
چکیده :
بافت قدیم شهرها را می‌توان حافظه‌ی تاریخی آن‌ها به‌شمار آورد. این مجموعه‌ها، گنجینه‌های گران‌بهایی از تاریخ تمدن ملت‌ها و اقوام مختلف را در خود جای داده و فرهنگ، اعتقادات مذهبی، فنون و هنرهای بانیان، حامیان و اوضاع و شرایط مختلف فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ... جامعه‌ی خود را در اختیار محققان رشته‌های گوناگون قرار می‌دهند. شهر کهن همدان، آثار قابل‌توجهی از قرون مختلف اسلامی به‌خصوص دوره‌ی قاجار را در خود جای داده است. به‌رغم اهمیت و نقش این شهر در شکل‌گیری برخی تحولات تاریخی، سیاسی، اجتماعی و... در دوران اسلامی خصوصا دوره‌ی قاجاریه، مطالعات باستان‌شناسی مستمر و هدفمندی در آن به منظور شناخت ویژگی‌های کارکردی عناصر معماری و برهمکنش بانیان، حامیان و آثار معماری موجود به انجام نرسیده و پرسش‌های فراوانی در خصوص ویژگی‌های ساختار فضایی و خصوصیات معماری بناهای قاجاری این شهر تاریخی بی‌پاسخ مانده است. هر چند بافت تاریخی همدان به دلایل مختلف از جمله طراحی و اجرای میدان مرکزی شهر و شش خیابان شعاعی منشعب آز آن به وسیله‌ی مهندس آلمانی کارل فریش در آغاز قرن بیستم و دوره‌ی پهلوی اول و ساخت‌وسازهای بی‌رویه و بی‌ضابطه‌ی پس از آن که شوربختانه تا عصر حاضر نیز تداوم دارد، آسیب فراوانی دیده است، لیکن تعدادی از بناهای تاریخی و ارزشمند آن از گزند ایام و دست‌اندازی‌های گوناگون سالم مانده‌اند که با مطالعه‌ی آن‌ها می‌توان ویژگی‌ها و جریانات حاکم بر پدیدآیی این آثار را تا اندازه‌ی زیادی بازیابی و بازشناسایی نمود. در این مقاله سعی بر آن است سه نمونه از بناهای اربابی و حاکمیتی شهر همدان (عمارت بهاءالملک، باغ‌عمارت نظری و باغ‌عمارت آمریکایی‌ها) بازمانده از عصر قاجار معرفی و سپس ویژگی‌های معماری و آرایه‌های وابسته به معماری آن‌ها و نیز علل و عوامل سیاسی، تاریخی و اجتماعی که موجب پیدایی این بناها در دوره‌ی قاجار و استمرار حیات آن‌ها در دوران سپسین شده‌اند، تشریح و تبیین گردند.
کلمات کلیدی : همدان دوره‌ی قاجار بناهای حکومتی ویژگی‌های معماری.