پارک جنگلی کاجستان معصومیه بیرجند و اثرات زیست محیطی و گردشگری آن در نیم قرن گذشته (طرح مدیریت بهره وری آن در برآورد ظرفیت ها، برنامه‌ريزي تفريحي و تاسيسات موجود و لازم)

فرهود گل محمدي¹ شهباز نورمحمدی²

1) استاد یار عضو هیئت علمی تمام وقت در دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند
2) دانشجوي دکترای رشته ترویج و آموزش کشاورزی پایدار دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند- و کارشناس شعبه مرکزی بانک کشاورزی بیرجند، استان خراسان جنوبی

محل انتشار : هفتمین کنگره بین المللی توسعه کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست و گردشگری ایران(7icsda.ir)
چکیده :
مسئله محیط زیست یا حفظ منابع طبیعی، برای ما مســئله ای تجملی و درجه دو نیست، یک مسئله حیاتی است، در تلاش ما برای توسعه کشــور، اولویت باید در این بخش باشد. افزایش جمعیت و رشد شتابان شهری در دهه ی گذشته، آثار سوئی را در پی داشته است تا آنجا که امروزه اغلب مردم احساس می کنند که مناطق شهری برای زندگی و فعالیت مطلوب نیستند. امروز مفهوم شهرها بدون فضای سبز در اشکال گوناگون آن، غیرقابل تصور است. گسترش شهرها باعث تشدید عوارض توسعه شهری بی رویه و ناپایدار شده است که تشدید آلودگی های محیطی از مهم ترین این عوارض به شمار می آید. که خود زمینه ساز از بین رفتن فضاهای سبز درون شهری و تغییر کاربری این گونه اراضی است. منظور از فضای سبز شهری، نوعی از سطوح کاربردی زمین شهری باپوشش گیاهی انسان ساخت است که هم واجد بازدهی اجتماعی وهم واجد بازدهی اکولوژیکی می باشند. با توجه به افزایش روز افزون تقاضا برای فعالیتهای گردشگری در مناطق جنگلی، ضروری است که توسعه گردشگری مبتنی بر جنگل بر اساس برنامه ریزی صحیح و متناسب با نیاز گردشگران و ظرفیت های طبیعی این مناطق انجام شود. فضاي سبز، به عنوان يکي از شاخصهاي توسعه يافتگي جوامع داراي ابعاد زيست محيطي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي وکالبدي است و براي اينکه بتواند نقشها و عملکردهاي خود را به خوبي ايفا کند، اولين و مهمترين گام تعيين مکانهاي مناسب براي آن است، که پيش زمينه آن تجزيه وتحليل تناسب فضاي سبز است. ایــن روزها که زندگــی آپارتمان نشــینی گلوی انسانهای شهری را به سختی میفشارد، وجود یک پارک جنگلی در اطراف شهرها و خانه های ما نعمتی بزرگ است که باید قدر آن را دانست. پارکهای جنگلی که با هزاران خون دل کارگران سر پا ایستاده است نباید مورد بی مهری و خودخواهی ما انسانها قرار گیرد. بوستان (پارک) جنگلی معصومیه بیرجند یک پارک مصنوعی و دست کاشت می باشد که در ابتدا فاقد پوشش جنگلی یا مرتعی بوده و گونه های درختی موجود نیز دست کاشت است که بیشترین گونه درختی آن کاج می باشد. هم اکنون 126 هزار هکتار جنگل دست کاشت در استان خراسان جنوبی وجود دارد. پارک جنگلی بیرجند در سال 1350 در زمینی به مساحت40 هکتار احداث شد که در سالهای بعدی بر اثر اجرای طرح مدیریت و بهره وری، مساحت 7/27 هکتار از آن طبق قراراد 10 ساله که از سال 1392 آغاز شده است به شهرداری بیرجند احاله مدیریت گردید. امکان قطع درختان در این قرارداد وجود ندارد و در حال حاضر از مجموع مساحت پارک 27 هکتار به شهرداری بیرجند تحویل داده شده اما در مراحل دیگر 13 هکتار مربوط به تولید نهال نیز به شهرداری واگذار خواهد شد. عرصه مورد نظر در سال 1353 به عنوان فضاي سبز نهالكاري شده و بيشتر گونه هاي غير بومي با هدف ايجاد منظر، تلطيف هوا، ايجاد باد شكن و ساير اهداف زيست محيطي بوده است و بنابراین در ابتدای تأسیس آن، هيچگونه امكانات تفريحي و تفرجي مناسب در آن ديده نشده است. در سال 1402 شهرداری بیرجند با همکاری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان جنوبی دو هزار اصله درخت از گونه‌های مناسب فضای سبز را به یاد دو شهید استان به مرور در محل پارک جنگلی غرس می‌کند. پارک جنگلی تا قبل از این در اختیار اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان بود که با هدف توسعه تفرجگاه‌های بیرجند به شهرداری تحویل شد. در حال حاضر این پارک به عنوان بزرگترین پارک شهری به همت شهرداری و شورای اسلامی شهر بیرجند در حال بازسازی و زیباسازی است. با توجه به موقعیت ویژه پارک که در محدوده شهر بیرجند واقع شده و از طرفی در حاشیه جاده بیرجند – خوسف (مرتبط کننده استان با شهرهای مرکزی کشور به ویزه تهران، اصفهان یزد، طبس و کرمان) قرار دارد، پتانسیل زیادی جهت استفاده بهینه تر از پارک مذکور را موجب گردیده است. از آنجائيكه هدف اوليه پارك حفظ طبيعت است تمامي فعاليت هاي مورد نياز بازديدكنندگان نيز بايد منطبق و تابع اين هدف اوليه و مهم باشد. ناحيه بندي (زون بندي) پاركها يكي از راه هاي موثر مديريت و كنترل توسعه است كه هر دو هدف پايداري و بقاء مستمر پاركها و استفاده از آن را توام در نظر مي گيرند. در طرح ريزي همه جانبه بدون استفاده از يك طرح ناحيه بندي (زون بندي) پيشرفته دستيابي به اهداف مورد نظر قابل تضمين نيست اگر اراضي پارك به چندين منطقه تقسيم شوند تا هر يك از آنها به فعاليت خاصي اختصاص يابد تنش و تضادي كه ميان پايداري و استفاده از پاركها وجود دارد به حد اقل خود ميرسد و ضرورتهاي اكولوژيكي براي حفاظت موثر پاركها نيز فراهم خواهد شد. اداره موفقيت آميز پارك كه ضامن تداوم مديريت است زماني تحقق مي يابد كه برنامه توسعه معقول و راههاي قابل قبول جهت دسترسي به هر يك از نواحي را تعيين مي كند. مردم علاقمندند كه به شيوه هاي مختلفي از پاركها استفاده كنند و ترجيح مي دهند كه از اين حق به گونه اي برخوردار باشند كه مطابق با تمايلات متفاوت تفريحي خود از محيطهاي متفاوت در اوقات مختلف استفاده كنند. هنگام برنامه ريزي فعاليتهاي تفريحي لازم است كه انعطاف لازم براي طيف وسيعي از استفاده و موقعيت هاي تفريحي وجود داشته باشد. ناحيه بندي محيطهاي تفريحي متفاوت ميتوانند بر اساس يك سري تفريحات گوناگون در درجات مختلف كه به محيطهاي متفاوتي نياز دارند صورت گيرد. تفريحاتي كه با يكديگر نا سازگار هستند بايد از يكديگر جدا باشند. فعاليتهاي تفريحي سازگار مي توانند با همديگر در يك جا قرار گيرند. ناحيه بندي مناطق بر اساس استفاده هاي مختلف و شدت آنها تضاد ميان استفاده كنندگان از پارك را به حداقل مي رساند و از صدمات وارده به ارزشهاي پارك مي كاهد. دراين مقاله از تجارب، مشاهدات و عکسهای میدانی نویسنده نیز استفاده شده است. روش تحقیق در این مقاله کیفی و میدانی می باشد که در انتهای مقاله نیز به نتيجه گيري از موارد فوق و ارائه پيشنهاداتي براي بهبود مديريت پارک جنگلی کاجستان معصومیه بیرجند و اثرات زیست محیطی و گردشگری آن و بهبود طرح مدیریت بهره وری آن در برآورد ظرفیت ها، برنامه‌ريزي تفريحي و تاسيسات موجود و لازم آن كه بايد به آنها توجه جدي شوند مي پردازد.
کلمات کلیدی : پارک جنگلی معصومیه بیرجند محیط زیست خدمات مسافرین توسعه گردشگری خراسان جنوبی.