الگوشناسی معماری مردمان ترک شمال خراسان

دکتر سیروس باور¹ نعیم ابراهیم‌زاده پیرشهید² فاطمه حسین‌دوست³

1) استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشکده معماری، دانشگاه آزاد تهران شمال
2) نعیم ابراهیم‌زاده پیرشهید
3) دانشجوی کارشناس ارشد معماری، دانشگاه غیراتفاعی کمال الملک

محل انتشار : کنفرانس بین المللی عمران ، معماری و زیرساخت های شهری(icica.ir)
چکیده :
شمال خراسان کنونی دروازه ورود اکثر اقوام مختلف تشکیل دهنده ایران کنونی می‌باشد، که با خود یادگارهایی از گذشته به همراه آورده‌ و در کنار یکدیگری سکنی گزیده‌اند. این اقوام شامل فارس، کرد، ترک، ترکمن، عرب، لر، بلوچ و دیگر مردمان می‌شود. این همنشینی اقوام باعث شکل‌گیری تنوع فرهنگی و به تبع آن تنوع هنرهای مختلف گردیده است. تنوعی که بسیار بی نظیر می‌باشد. مردمان ترک منطقه از اخلاف اقوام باستانی آلاتایی یعنی هون‌ها، هفطالیت‌ها و گوک‌ترک‌های باستان می‌باشند که سال‌ها امپراطوری‌ صحرانوردی را برقرار نمودند.‌ اولین ارتباط این مردمان و ایرانیان در دوران ساسانی شکل گرفت. در بعد از ورود اسلام اولین ترکان در ابتدا به صورت غلامان و جنگجویان اجیرشده و بعدها به صورت حاکمان و ایلات جنگ‌آور در خراسان حاضر شده و قرن‌ها در راس قدرت منطقه قرار داشته‌اند. مسیری که این اقوام در ادوار تاریخ طی نموده‌اند شکل‌دهنده بسیاری از فرهنگ، آداب و هنر امروز آنان می‌باشد. معماری روستاهای ترک ‌نشین منطقه، که دارای پراکندگی گسترده‌ای می‌باشد، هرچند در نگاه اول تفاوت چندانی با دیگر روستاها ندارد، اما با دقت بیشتر می‌توان ویژگی‌هایی را در آن دید که نسل‌ها در این الگو معماری تکرار شده است. ویژگی‌هایی که می‌تواند معرف الگوی مشخصی از معماری باشد. پژوهش حاضر، با بررسی اسنادی در منابع تاریخی، مردم‌شناسی و معماری شکل گرفته و سپس با برداشت میدانی-پیمایشی از 119 بنا در چهارده شهر و روستا در گستره منطقه مورد نظر و تحلیل نمونه‌ها و اطلاعات جمع آوری شده، به شناخت مفصلی پیرامون الگوی معماری مردمان ترک منطقه و ریشه ها و دلایل شکل‌گیری این الگوی معماری رسیده است. این الگو به صورت بنایی دو طبقه و "ال" شکل در جداره معبر عمومی و جهت‌گیری رو به جنوب، دارای ایوانی سرتاسری و جلوآمده(کنسول شده)، با استفاده از مصالح بومی و جزییاتی بسیار دقیق و خاص دارای پنجره‌هایی چوبی و ظریف با دست‌انداز کوتاه در اطراف بنا، می‌باشد که از معماری اشرافی ماوراءالنهر و ایران شرقی برداشت شده و با نشانه‌هایی از سنن باستانی این مردمان درآمیخته است. معماری که دارای ریشه‌هایی از سنن پارتی و یونانی بوده و در طی قرن ها، خود را تا حدود بسیاری با اصول اقلیمی و معیشتی ایشان منطبق نموده است.
کلمات کلیدی : الگوی معماری مردمان ترک شمال خراسان معماری اقوام